Камянецкая (Белая) вежа

Каменецкая вежа размяшчаецца на высокім узгорку побач з паўнаводнай некалі ракой Лясной. На вышыні 30 метраў узвышаецца велічнае будынак. Карананыя прастакутнымі зубцамі магутныя сцены надаюць Вежы падабенства. вялікай шахматнай фігуры — ладдзі. Ніжэй зубцоў праглядаецца выкладзеная чырвоным цэглай стужка стараславянскага ўзору. Іншыя дэкаратыўныя і канструктыўныя элементы носяць адбітак ранняй готыкі і раманскай архітэктуры.

Будынкі тыпу Камянецкай вежы называюцца данжонамі. Данжон — гэта галоўная вежа феадальнага замка, якая служыла месцам апошняй абароны і хованкай пры нападзе ворага. Мела памяшканні для жылля і запасаў правіянту. Яна стаяла асобна ад іншых замкавых будынкаў і была разлічана на кругавы абстрэл ворагаў. Такія Вежы характэрны для сярэднявечнай еўрапейскай ваеннай архітэктуры. У Х стагоддзі яны распаўсюдзіліся на паўночных і заходніх землях Еўропы, у XIII — у Польшчы, Венгрыі, Чэхіі, Прыбалтыцы. З'явіліся данжоны і на тэрыторыі сучаснай Беларусі — у Гродне, Брэсце, Тураве, Навагрудку, Камянцы, Полацку. Да нашых дзён захаваўся адзін — Камянецкі.

Будаўніцтва донжонаў было абумоўлена зменай тактоўных прыёмаў нападу і абароны. Пры штурме пачалі прымяняцца спецыяльныя прыстасаванні: равы завальваліся звязкамі галінак, для ўздыму на сцены выкарыстоўваліся лёгкія прыстаўныя лесвіцы. Але галоўным дасягненнем сярэднявечных захопнікаў з'явілася вынаходства каменемётных машын вялізнай разбуральнай сілы. Яны кідалі камяні, «якія чатыром чалавекам пад сілу падняць», і, што немалаважна, усталёўваліся на адлегласці 100-150 метраў ад сцен аблогавага горада. Калі раней стральба з гарадскіх сцен не дазваляла наблізіцца да іх ушчыльную, то каменямёты далі магчымасць яе паралізаваць. Досыць было ўдарамі камянёў разбіць які-небудзь участак сцяны і абаронцы гублялі прычыненне. Затым гэты ўчастак абстрэльваўся з лукаў, душачы апошнюю абарону, пасля чаго паспяховае пераадоленне сцяны было забяспечана. Такім стаў асноўны прынцып штурму, і старыя тыпы крэпасьцяў паступова страцілі сваё першапачатковае значэньне.

Вось тады і ўзніклі каменныя і цагляныя донжоны як цэнтры абароны крэпасцяў. Яны давалі магчымасць абаронцам весці прыцэльную стральбу з лукаў і самастрэлаў, забяспечваючы далёкі абстрэл вялізных тэрыторый, былі практычна непрыступнымі для аблогавай тэхнікі таго часу.

У XIII стагоддзі значная частка сучаснай Брэсцкай вобласці, якая мела назву земляў «Берасцейскія», належала галіцка-валынскім князям. Яна клінам урэзалася паміж Мазовіяй з аднаго боку, Чорнай Руссю і Літвой — з другога, і была слаба звязана з Валынню, аддзеленая ад яе балотамі і лясамі па верхняй Прыпяці і Мухаўцу. Горад Бярэсце меў пэўную самастойнасць і развіваўся як гандлёвы і рамесны цэнтр. Побач праходзілі важныя гандлёвыя і ваенна-стратэгічныя шляхі, што абумовіла будаўніцтва драўлянага замка і ўмацаванні для абароны караванаў. За правоз тавару тут бралі мыта.

За валоданне Берасцейскай зямлёй ваяўнічыя суседзі ўвесь час вялі спрэчку коштам вялікіх ахвяр.

У пачатку стагоддзя на прыбужскія землі і Бярэсце прэтэндавалі польскія князі: Конрад Мазавецкі і Лешка Кракоўскі. Яны нават часова захапілі іх, але пад ціскам мясцовага насельніцтва змушаныя былі адступіць. Неўзабаве часткай тэрыторый з горадам Драгічыным завалодалі рыцары Добжынскага ордэна. У 1237 годзе іх разбіў і прагнаў галіцка-валынскі князь Данііл Рамановіч. У 1240 годзе сюды дакацілася мангола-татарская лавіна. Няпрошаных гасцей хлебам-соллю не сустракалі. Пра гэта сведчыць Іпаціеўскі летапіс.

«Данілавы ж з братам прыйшла да Бярэсці, і не магчы ісці ў поле, смуроду дзеля мноства збітых». Пра захоп або разбурэнне горада летапісец не згадвае. А ўсё ж вялікія гарады Галіцка-валынскага княства ў 1240–1241 гадах мангола-татары ўзялі штурмам. Поспеху заваёўнікаў садзейнічала не толькі колькасная перавага, але і добра распрацаваная тактыка штурму і выкарыстанне мноства каменямётаў. Цяжкі быў урок, але ён не прайшоў дарма. Нягледзячы на тое, што захопнікі прымушалі насельніцтва гарадоў знішчаць усе ўмацаванні, у аддаленых раёнах княства разбуранае аднаўлялася і нават будаваліся новыя гарады.

Вось так аднойчы князь Уладзімір Васільковіч, задумаў умацаваць паўночную мяжу Берасцейскай зямлі. Па яго загадзе дасведчаны ў будаўніцтве муж Алекса, які яшчэ пры бацьку Ўладзіміра «многія гарады рубячы», адправіўся за багністую Прыпяць і Мухавец на пошукі месца для новага селішча. З мясцовымі жыхарамі ён прайшоў на вёслах уверх па рацэ Лясной і знайшоў круты бераг з узвышэннем непадалёк. Пасля гэтага задаволены градаруб вярнуўся да князя. Уладзімір Васільковіч са світай і баярамі адправіўся на агляд таго месца і ўхваліў выбар Алексы.

У хуткім часе ўзгорак ажывіўся, напоўніўся галасамі людзей, якія высякалі дрэвы, будавалі жыллё, умацаванні, капалі абарончыя равы, насыпалі валы. Над Лясной вырас горад, пацясніў магутных зуброў і іншых дзікіх звяроў. А ў хуткім часе, над пушчанскімі прасторамі, увітымі звілістай стужкай ракі, ганарліва ўзвысілася Вежа. Дакладнай даты яе ўзнікнення не захавалася. Але ў Іпаціеўскім летапісе пад 1276 годам запісана: «І закахай месца тое над берагам рэкі Лысны і абцярабі і потым ссячы на ім горад і нарчэй імя яму Каменец зане быс зямля камена». Згадка пра Вежу сустракаецца ў «пасмяротным пахвальным слове» князю Уладзіміру Васільковічу. Яно датавана у 1289 годзе. Услаўляючы дзяржаўныя заслугі гаспадара і яго асаблівыя заслугі, летапісец распавядае: «Князь жа Валодзімер у княжэнні сваім шматлікія гарады зрубі па бацьку сваім. Зрубі Бярэсцій. І за Бярэсьцем зрубі горад на пустым месцы, якога нарычаем Лестне, і назваў імя яму Каменец, зане быс камена зямля. Здажы ў ім слуп каменя... падобны здзіўленню ўсім відушчым нань...»

Драўляныя ўмацаванні горада былі з трох бакоў акружаны земляным валам і абарончым ровам, а з чацвёртага іх надзейна ахоўвала рака. У цэнтры знаходзілася Вежа-данжон - аснова абароны. Таўшчыня яе сцен дасягала 2,5 метраў. Паспрабуй прабі іх каменем! Ды і ўсталяваць штурмавую тэхніку на адлегласці яго налёту было нялёгка. Размешчаная на вышыні 30 метраў баявая пляцоўка прыкрывалася 14 прастакутнымі зубцамі і дазваляла весці прыцэльную стральбу па ворагу. Каб лепш назіраць за ім падчас інтэнсіўнага абстрэлу, у зубцах ёсць шчыліны (байніцы). Вежа стаіць на падмурку з палявых камянёў. Вонкавы дыяметр падставы дасягае 16 метраў, вышыня - больш за два метры. Сцяна нулявога паверха мае вышыню 2,4 метра, звонку абкладзена цэглай, з сярэдзіны — палявым каменем.

У Вежы захаваліся гнёзды ад драўляных бэлек перакрыццяў, што дзялілі яе на пяць ярусаў. Кожны з іх мае байніцы: першы — 2, другі і трэці — па 3, чацвёрты — 2, пяты — 4. Байніцы чатырох ніжніх ярусаў пашыраюцца ў сярэдзіне і зверху заканчваюцца аркамі. У адрозненне ад іх байніцы пятага яруса пашыраюцца і ў сярэдзіну, і вонкі. Форма іх спічастая. Паміж гэтымі байніцамі размяшчаюцца чатыры плоскія нішы, якія тынкавалі і бялілі.

У чацвёртым ярусе з боку ракі бачны вялікі спічасты праём, пад ім — адтуліна ад кансольных бэлек, на якіх у мінулым трымаўся балкон. Над пятым ярусам яшчэ захаваліся рэшткі цаглянага купальнага збору на патоўшчаных рэбрах — нервюрах. Яны сканчаюцца ўнізе невялікім кранштэйнамі і вузкім паяском, што праходзіць вакол сцяны будынка. Там жа, каля збору, знаходзяцца чатыры нішы для сцёку вады.

У свой час усе пяць ярусаў былі злучаныя паміж сабой драўлянымі ўсходамі. Яшчэ адна лесвіца, цагляная, схавана ў таўшчыні сцяны. Яна вядзе з пятага яруса на баявую пляцоўку і асвятляецца двума невялікімі вокнамі. Агульная плошча паверхаў пераўзыходзіла 300 квадратных метраў. На такой плошчы магла змясціцца і актыўна ўдзельнічаць у абароне вялікая колькасць людзей.

Зварачальны ўвага на старажытны мур, якая ўжывалася пры будаўніцтве Вежы. Для яе характэрна чаргаванне ў кожным шэрагу двух лыжкаў і аднаго штурхяля. Гэты найболей старажытны ў Еўропе спосаб завецца вендскім. Узнік ён у Ламбардыі ў канцы XII стагоддзя, а затым распаўсюдзіўся ў Германіі, Польшчы, Лівоніі. Каменецкая вежа — першы вядомы будынак XIII стагоддзі на тэрыторыі Беларусі, што складзены «па-вендзку» і мае расшыўку швоў.

Камянецкую Вежу нярэдка называюць Белай. Павялося гэта з лёгкай рукі краязнаўцаў XIX стагоддзі, якія памылкова лічылі, што ў старажытнасці донжон бялілі. Па сутнасці ж Каменецкая вежа ніколі белай не была. Бяліліся толькі нішы, што размяшчаюцца на ўзроўні пятага яруса. Праўдзівы колер абумоўлены колерам цэглы - цёмна-чырвоны і жоўты. Старажытныя майстры па адной грані сырой цэглы праводзілі пальцамі і пакідалі на ёй падоўжныя разоры і, называлася гэта «пальчаткай». Мяркуецца, што гэтыя разоры рабіліся для лепшай трываласці мура.

Пры муры Камянецкай вежы выкарыстоўвалася і профільная цэгла вялікіх памераў, але толькі для дэкаратыўных элементаў. Было іх не так многа. Выява Вежы, як і большасць сучасных ёй ахоўных будынкаў, просты і лаканічны. Выцягнутыя ўверх формы круглай у плане Вежы крыху ўпрыгожаны спічастымі праёмамі і вокнамі з трохлопасцевым завяршэннем, архівольтам (вонкавым апраўленнем) спічастага праёму на ўзроўні чацвёртага яруса, нервюрным зборам на «гірках». Усе гэтыя элементы ўласцівы для гатычнай архітэктуры. Дэталі тонка абазначаны разам з паўкруглымі аркамі ніш і байніц, што носяць сляды больш ранняй раманскай архітэктуры. Завяршае Вежу дэкаратыўная паласа з чатырох шэрагаў цэглы, што пастаўлены пад вуглом да паверхні фасада. Старажытнаславянскі арнамент падкрэслівае спрадвечнасць мясцовых будаўнічых традыцый.

У XIV стагоддзі тэрытарыяльныя сутычкі народаў працягваліся яшчэ з большай настойлівасцю. У 1319 годзе князь Гедымін завалодаў Бярэсцем, а пазней да Вялікага княства Літоўскага адышла ўся Берасцейская зямля. У 40-ых гадах XIV стагоддзя ў баявы паход выступіла войска польскага караля Казіміра III. Яно захапіла Львоў, Галіч, Уладзімір Валынскі, Бярэсце, Камянец і іншыя гарады. Але, у пісьмовых крыніцах таго часу не сустракаецца звестак аб тым, што Камянецкая вежа была ўзятая штурмам. Пераменны ваенны поспех прымусіў Казіміра III пакінуць большую частку сваіх новых заваёў. Па трактаце 1366 года ён адрокся ад правоў і на Бярэсце, Драгічын, Мельнік, Бельск, Кобрын, Камянец на карысць Вялікага княства Літоўскага.

Прайшло зусім няшмат часу, і знайшліся новыя прэтэндэнты на шматпакутную зямлю. У 1373 годзе Камянец разбураюць тэўтонцы. Праз два гады Тэадор фон Эльнер уварваўся сюды з рыцарамі праз цяжкапраходную Белавежскую пушчу. Ён жа ўзначаліў яшчэ адзін паход на Берасцейскую зямлю — у 1379 годзе зноў крыжакі руйнуюць гэты край, забіраюць у палон нямала людзей. Але і на гэты раз старажытныя летапісы нічога не гавораць аб тым, што Камянецкую вежу захапіў вораг. Чарговымі ахвярамі адзначаны год 1383-ы. Камянец апынуўся ў руках польскага князя Януша Мазавецкага. Прыблізна праз год у горад увайшлі пасля тыднёвай аблогі воіны вялікага князя літоўскага Ягайлы.

Нарэшце ваяўнічыя суседзі вырашылі сур'ёзна падумаць аб тым, як аб'яднаць свае намаганні для барацьбы з войскамі Тэўтонскага ордэна. У 1385 годзе унія Вялікага княства Літоўскага і Польшчы злучыла іх сілы супраць крыжакоў. Ягайла абавязваецца «на вечныя гадзіны далучыць свае землі, літоўскія і рускія да кароны Польскай». Беларускія і літоўскія феадалы пры падтрымцы насельніцтва дабіваліся абнавіць сваю палітычную ролю ў дзяржаве. Не абыйшло полымя гэтай барацьбы і Камянец. Сюды зноў прыйшло войска Ягайлы, якое з вялікімі стратамі, пасля энергічнай аблогі ўзяло горад.

Тым часам агрэсія крыжакоў разрасталася. Паступова Тэўтонскі ордэн захапіў тэрыторыю паміж вусцем Віслы і Нёмана, Усходняе Памор'е, востраў Готланд, Новую Марку. На таемнай сустрэчы ў 1408 годзе, якая адбылася ў Навагрудку, польскі кароль Ягайла і вялікі князь літоўскі Вітаўт вырашылі пачаць вайну супраць ордэна, а праз год у Бярэсце дамовіліся аб летняй кампаніі 1410 годзе.

Праз нейкі час Камянецкая Вежа маўкліва дабраслаўляла жыхароў горада, што са зброяй адправіліся ў бок Бярэсця. У Берасцейскай харугве яны прынялі ўдзел 15 ліпеня 1410 года ў бітве пад Грунвальдам. Каля сцен Вежы сустракаў Камянец сваіх герояў.

У 1413–1566 гадах Камянец быў цэнтрам павета ў Трокскім ваяводстве. У 1518 годзе ён атрымаў права на самакіраванне (Магдэбургскае права). Жыхары гарадоў, якія карысталіся такім правам, вызваляліся ад феадальных павіннасцей, ад суда і ўлады ваяводаў, старастаў і іншых дзяржаўных асоб. Неўзабаве Камянец стаў значным гандлёвым цэнтрам. Тут развіваліся рамёствы, побач з Вежам вырас "палац", у якім спыняліся ўладальнікі суседніх дзяржаў, прымаліся паслы. І ўсё ж мірнае жыццё час ад часу парушалася. У 1500 годзе да горада падступіла 15-тысячная конніца крымскага хана Менглі-Гірэя, але поспеху яны, так і не дамагліся. Весці аблогу падобных Камянецкай вежы будынкаў крымскія татары не умелі.

У 1569 годзе, калі заключылі Люблінскую унію, Камянец апынуўся ў новай феадальнай дзяржаве – Рэчы Паспалітай.

Ішлі гады. Даўно з'явілася, і ўсё ўдасканалілася агнястрэльная зброя, развівалася штурмавая тэхніка. Камянецкая вежа губляла сваё ахоўнае значэнне. У час вайны Расійскай дзяржавы і Рэчы Паспалітай у 1654–1667 гадах Камянец атрымаў такія разбурэнні, што сейм вызваліў горад на чатыры гады ад выплаты падатку.

У пачатку XX стагоддзі на Камянецкую вежу звярнулі ўвагу як на гістарычны і архітэктурны помнік. Пачалася яе рэстаўрацыя. У 1903 годзе былі раскапаны валы, што атачалі Вежу і выкінуты трохметровы пласт зямлі — культурны пласт, які ўтварыўся за многія стагоддзі. Вакол Вежы насыпалі новы вал і заклалі яго. палявым каменем.

У наш час Камянецкая вежа абвешчана помнікам гісторыі і культуры, узята пад ахову дзяржавы. У 1960 годзе тут створаны філіял Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея. Яго экспанаты расказваюць аб зямлі Камянецкай і аб слаўным мінулым данжона. У 1970 годзе побач са старажытным помнікам праводзіліся раскопкі, якімі кіраваў. беларускі археолаг М. А. Ткачоў. Біяграфію старажытнай Вежы ўдалося папоўніць новымі цікавымі звесткамі.