Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік

Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік пачаў фармавацца ў 1967 г. У 1968 г. выйшла «Палажэнне аб гісторыка-археалагічных запаведніках», а 20 лістапада Полацкі гарадскі савет дэпутатаў прыняў Пастанову аб ахоўнай зоне вакол Сафійскага сабора. Полацкі гісторыка-археалагічны запаведнік стаў філіялам Краязнаўчага музея, які ў сваю чаргу быў філіялам Віцебскага абласнога краязнаўчага музея. Пачынаючы з 1967 у Полацку сталі складвацца ўмовы для даследавання, рэстаўрацыі і музеефікацыі помнікаў археалогіі і архітэктуры. У 1969 г. пачалася рэстаўрацыя Сафійскага сабора, дзе планавалася адкрыццё музея атэізму. Аднак, музей атэізму быў пераведзены ў Гродна, а запаведніку ў 1985 быў нададзены статус самастойнага музейнага аб'яднання, філіялам якога стаў Полацкі краязнаўчы музей. У 1990 г. была прынята Пастанова «Аб Полацкім гісторыка-культурным запаведніку" і зацверджана Палажэнне "Аб Полацкім гісторыка-культурным запаведніку рэспубліканскага значэння». Экспазіцыі некаторых музеяў размешчаны ў помніках архітэктуры:

• Селішча і Гарадзішча (VI-VIII стст.);
• Запалоцце (1 тыс да н.э.);
• Верхні замак з Сафійскім саборам (XI-XVIII стст.);
• Ніжні замак з валам Івана Грознага (XVI ст.);
• Спаса-Праабражэнская царква з фрэскамі і падмуркі храма-пахавальні (XII ст.);
• Комплекс былога Бельчыцкага (Барысаглебскага) манастыра (XII ст.);
• «Домік Пятра I» (XVII ст.);
• Комплекс былога езуіцкага калегіума з падпорнай сцяной (XVIII ст.);
• «Цёплая» Еўфрасіннеўская царква (XIX ст.);
• Крыжаўзвіжанскі сабор (XIX ст.);
• Комплекс Богаяўленскага манастыра з саборам і брацкай школай (XVIII ст.);
• Лютэранская кірха (1888 г.);
• Чырвоны мост (XIX ст.).

Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік - музейнае аб'яднанне з усімі функцыямі, уласцівымі музею і музею-запаведніку. Ён мае рэспубліканскае значэнне і абласное падпарадкаванне і ўяўляе сабой унікальную гістарычную тэрыторыю, помнікі якой ахоўваюцца, вывучаюцца, рэстаўруюцца і прыстасоўваюцца пад музейныя экспазіцыі. Усяго ж у складзе музея налічваецца 11 Полацкіх музеяў дэманстратыўнай плошчай 4 тыс. м2:

1. Діцячы музей;
2. Краязнаўчы музей;
3. Музей беларускага кнігадрукавання;
4. Музей-бібліятэка Сімяона Полацкага;
5. Музей баявой славы;
6. Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора;
7. Музей-кватэра Героя Савецкага Саюза З.М. Тусналобавай-Марчанка;
8. Музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер'я;
9. Прыродна-экалагічны музей;
10. Стацыянарная выстава «Прагулка па Ніжне-Пакроўскай»;
11. Мастацкая галерэя;

Агульная колькасць музейных прадметаў складае 85870, з іх асноўнага фонду 60894, навукова-дапаможнага - 24976. Музей мае сувенірную прадукцыю, прадстаўленую кнігамі, буклетамі, керамічнымі вырабамі з сімволікай, магніты, паштоўкі, лазапляценне, дыскі CD. Сам запаведнік з яго ахоўнай зонай, зонай рэгулявання забудовы, існуючымі і будучымі музеямі з'яўляецца ядром, вакол якога ствараюцца ўмовы для ператварэння гістарычнага Полацка ў горад-музей. У 2010 у склад Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка быў уключаны гісторыка-культурны комплекс "Поле ратнай славы", прысвечаны гісторыі Полацкага ўмацаванага раёна (размешчаны ў в. Гомель Полацкага р-на).

Музей узнагароджаны спецыяльнай прэміяй Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у намінацыі "Музейная справа" - 2005 г.

Асноўнымі напрамкамі работы навуковых супрацоўнікаў запаведніка з'яўляюцца: навукова-даследчая, навукова-фондавай, экспазіцыйна-выставачная і адукацыйна-выхаваўчая. Навукова-даследчая работа - адзін з асноўных накірункаў у рабоце запаведніка, на якім грунтуюцца ўсе астатнія віды музейнай дзейнасці: навуковае камплектаванне, рэстаўрацыя, захаванне фондаў, экспазіцыйна-выставачная, метадычная і адукацыйна-выхаваўчая работа. Навукова-даследчая работа прадугледжвае вывучэнне першакрыніц і праводзіцца ў адпаведнасці з профілямі існуючых і будучых музеяў згодна з планам музеефікацыі ўнікальнай гістарычнай тэрыторыі Полацка. Яна праводзіцца па наступных напрамках: Музеялогія, гісторыя, архітэктура, літаратура, мастацтва, беларускае кнігадрукаванне і выдавецкая дзейнасць, педагогіка, музейная сацыялогія, прырода рэгіёну, экалогія, этнаграфія. Навукова-фондавая работа звязана з даследаваннем пазнання каштоўнасці і матэрыяльнай сутнасці музейнага прадмета. Навуковая арганізацыя фондаў закліканая зафіксаваць значэнне музейных прадметаў для навукі, культуры ў цэлым і непасрэдна для дадзенага музея, а таксама іх пэўнае юрыдычнае становішча; стварыць умовы, якія б спрыялі іх працягламу захаванню, даследаванню і выкарыстанню ў музейных мэтах.