Ініцыятыўная група, якую падтрымалі гарадскі камітэт КПБ, прыняла рашэнне аб стварэнні музея, заснаванага 25 жніўня 1987 года. Адкрыццё экспазіцыі адбылося праз пяць гадоў, ужо ў перыяд адраджэння цікавасці да гісторыі Беларусі. Музей адразу стаў важным навукова-даследчым і культурным цэнтрам, які прапагандуе гістарычна-культурную спадчыну Навагрудчыны як аднаго з ключавых рэгіёнаў Вялікага Княства Літоўскага.
Экспазіцыя музея
12 верасня 1992 года адкрылася першая экспазіцыя музея, якая заняла 350 м² і ахоплівае гісторыю Навагрудчыны ад заснавання горада да сярэдзіны XX стагоддзя. Фонды музея ўключаюць каля 22 000 экспанатаў, згрупаваных у 14 калекцый. Экспазіцыя адлюстроўвае асноўныя этапы станаўлення горада, пачынаючы з першых згадванняў і будаўніцтва Навагрудскага замка.
Адной з ключавых тэм з'яўляецца каранацыя князя Міндоўга ў XIII стагоддзі, якая зрабіла Навагрудак цэнтрам Вялікага Княства Літоўскага. Археалагічныя знаходкі сведчаць пра высокі ўзровень эканамічнага і культурнага развіцця горада. Асаблівая ўвага нададзена перыяду першай Рэчы Паспалітай, калі Навагрудак быў месцам правядзення сеймаў і сесій Галоўнага Трыбунала, а таксама меў Магдэбургскае права.
Шматкультурная спадчына рэгіёна
Экспазіцыя музея падкрэслівае шматкультурны і поліканфесійны характар Навагрудчыны. На працягу стагоддзяў тут мірна жылі беларусы, татары, палякі і яўрэі, якія спавядалі хрысціянства, іслам і іудаізм. Значная частка выставы прысвечана Вялікай Айчыннай вайне. Асаблівая ўвага нададзена перыяду акупацыі Навагрудка нацысцкай Германіяй, дзейнасці акупацыйнага рэжыму і трагічнаму лёсу яўрэйскай супольнасці.
Этнаграфічная калекцыя музея прадстаўляе традыцыйны сялянскі побыт пачатку XX стагоддзя. У экспазіцыі можна ўбачыць калекцыі ручнікоў, прадметы народнага ганчарнага вытворчасці і традыцыйную мэблю. Інтэр'ер сялянскай хаты з рускай печчу, драўлянай утвар’ю і ганчарнай посудам дазваляе акунуцца ў атмасферу сельскага жыцця Навагрудчыны.
Выдатныя асобы Навагрудчыны
Музей таксама прысвечаны выдатным дзеячам рэгіёна, якія ўнеслі значны ўклад у развіццё мастацтва, навукі і літаратуры. Сярод іх — першы беларускі мемуарыст Фёдар Еўлашоўскі, фалькларыст Саламон Рысінскі і заснавальнік мастацкай фатаграфіі Ян Булгак, які захаваў прыроду і побыт Навагрудчыны.
Асаблівае месца займае экспазіцыя, прысвечаная Іаахіму Літавору Храптовічу — апошняму канцлеру Вялікага Княства Літоўскага і рэфарматару ў галіне адукацыі і сельскай гаспадаркі. Ён аказаў вялікі ўплыў на фарміраванне грамадскай думкі свайго часу.
Сучасная роля музея
Сёння музей у Навагрудку з'яўляецца не толькі сховішчам гістарычных каштоўнасцей, але і важнай пляцоўкай для дыялогу пакаленняў і культур. Тут рэалізуюцца розныя адукацыйныя праграмы і праекты, накіраваныя на ўмацаванне сувязі паміж людзьмі. Гэта ўнікальнае месца для тых, хто цікавіцца гісторыяй Беларусі, і выдатная магчымасць для турыстаў забраніраваць экскурсію па Навагрудку і акунуцца ў багатую культурную спадчыну рэгіёна.
