Быхаў

Першае згадванне пра Быхаў датуецца 1430 г. Тут знаходзілася адна з лепшых людвісарняў XVI-XVIII стагоддзяў, дзе майстра самай высокай кваліфікацыі выраблялі гарматы, ядры, кулі і шмат што іншае, без чаго ў сярэднія вякі ў Еўропе жыць было проста няможна. Пры ліцейнай гарматнай майстэрні знаходзілася і знакамітая быхаўская зброевая школа.

Быхаў (раённы цэнтр вобласці, горад на правым беразе Дняпра). Вядомы як Стары Быхаў па дакументах з XIV ст. Быхавам валодалі князі Друцкія, пасля іх горад перайшоў да Гаштольдаў. У 1542 годзе валоданне магнатаў Хадкевічаў (XVI ст.), у 1628 уладальнікамі горада сталі Сапегі.

Пад канец XVI - пачатку XVII ст. гетман Вялікага княства Літоўскага К. Хадкевіч, а потым Сапега ператвараюць Быхаў у магутную крэпасць. Земляныя валы, равы, бастыёны паўколам замкнулі тэрыторыю горада, усходні бок якога выходзіў да абрывістага берага Дняпра. Цэнтрам кампазіцыі селішча стаў Быхаўскі замак: ён месцаваўся ў галаўным месцы плана, над Дняпром, перад ім распасціраўся шырокі пляц, паабапал якой былі пабіты на рэгулярных пачатках жылыя кварталы. Пляц падзяляў тэрыторыю горада на дзве часткі і быў пляцам для навучання салдатаў гарнізона крэпасці. Праз пляц з поўначы на поўдзень пралягла галоўная вуліца, якая замыкалася Магілёўскімі і Рагачоўскімі заязнымі каўнярамі-брамамi.

г. Быхаў уяўляў прыклад горада-крэпасці для месцавання і службы значнага войска магната. Пра высокую ролю ўмацаванага горада ў баталіях мінулых эпох сведчыць гісторыя: у вайну 1648-1654 гг. некаторы час тут знаходзіліся ў аблозе войска Ф. Гаркушы (1648 г.), у руска-польскую вайну 1654-1667 гг. - І. Залатарэнкі, у Паўночную вайну 1700-1721 гг. крэпасць двойчы зведала аблогу.

У 1662 г. па Дняпры міма горада праязджаў аўстрыйскі дыпламат і вандроўнік Мейерберг Аўгусцін, які памянуў гэта падзею ў сваім данясенні.

У XVII-XVIII стст. у горадзе было толькі два манументальныя мураваныя будаванні: замак феадала і сінагога, усе астатнія пабудовы былі драўлянымі. Ва ўмовах аблог і пажараў яны знішчаліся. Захаваліся са значнымі стратамі, толькі замак і сінагога. Існая праваслаўная царква знаходзіцца ў аддаленні ад старых помнікаў архітэктуры і не злучана з імі архітэктурна-планавальнай кампазіцыяй, што тлумачыцца пазнейшым часам яе будавання (XIX у.).

Рускі вайсковы герб Быхава — дзве скрыжаваныя гарматы (1781).
Напачатку XVIII стагоддзя г. Быхаў двойчы перажыў аблогу. Спачатку ў 1702 годзе падчас «Хатняй вайны» войска антисапегской кааліцыі абсадзілі апору Сапегаў, пасля чаго горад стаў валоданнем генерала артылерыі К. К. Сініцкага. Потым падчас Паўночнай вайны (1700-1721), калі К. К. Сініцкі прыняў бок новага караля Рэчы Паспалітай Стася Ляшчынскага, г. Быхаў быў пасля доўгай аблогі (ушануй месяц) узяты рускім войскам і амаль важ спалены[6]. Больш за сем гадоў у Быхаве знаходзіўся рускі гарнізон.

Летам 1706 года па шляху ў Кіеў у Быхаве пабываў Пётр I.

Пры першым падзеле Рэчы Паспалітай у 1772 г. Быхаў адышоў да Расіі, у наступным годзе запісаны павятовым горадам. План Быхава зацверджаны ў 1778, герб - у 1781. Герб уяўляў сабою шчыт, на чырвоным фоне якога адлюстраваны дзве гарматы накрыж.

5 лістапада 1842 года ў горадзе было заснавана двухкласная прыходская вучэльня, заміж аднакласавай прыходскай вучэльні якое ўтрымвалася манастыром Канонікаў Рэгулярных да перадачы ў скарб населеных, прыналежных ім маёнткаў.

Пад канец XIX стагоддзя ў горадзе жыло каля шасці з паловай тысячы чалавек, галоўным чынам беларусы (3 077 чалавек) і габрэі (3 036 чалавек). З 1902 г. Быхаў - чыгуначная станцыя.

З 12 верасня па 20 лістапада 1917 года ў двухпавярховым будынку жаночай гімназіі ўтрымваліся ўдзельнікі карнілаўскай змовы на чале з Лаўрам Георгіевічам Карнілавым. 20 лістапада 1917 года Карнілаў на чале Тэкінскага коннага палка, які праводзіцца гараджанамі, пакінуў г. Быхаў і пайшоў на Дон. Вызначэнне «Быхавец» сярод удзельнікаў Белага рухі было адным з самых ганаровых.

8 ліпеня 1941 года перадавыя часткі нямецкага 46-га матарызаванага корпуса падышлі да Магілёва і пасля бамбавання люфтвафэ атакавалі пярэдні край 172-й стралковай дывізіі на стыку 514-га і 388-га стралковых палкоў. Уклінаваўшыся ў абарону дывізіі, нямецкія часткі страцілі не менш 40 танкаў, у звязку з чым яны спынілі франтальныя ўдары і выйшлі паўночней Шклова і ля Быхава дзеля танкавага прарыву па збежных кірунках для абыходу і атачэння вузла супраціву ля Магілёва.

Да пачатку 1990-х гадоў у Быхаве месцаваліся гарнізон марской авіяцыі Балтыйскага флоту і база ракетаносцаў Ту-16, якія пасля былі заменены на Ту-22М2.

Феадальны Быхаўскі замакрэў XVII стагоддзя, пабудаваны ў 1610-1619 гг. вялікім гетманам літоўскім Янам Каралем Хадкевічам, як абароннае збудаванне. Быў абнесены землянымі валамі, аточаны ровам з вадой, умацаваны кантаванымі абарончымі вежамі. З поўначы ўнутраны двор адлучаны прыгоннай сцяной. У замку, арыентаваным да Дняпра, месціліся парадныя залы і жылыя пакоі, уваход у якія ішоў праз аркадную галерэю. Захаваўся часткова.

Сінагога, помнік архітэктуры барока пачатку XVII стагоддзя, з тоўстымі, амаль двухмятровымі сценамі, круглай вежай і байніцамі — яна замыкала ўваход з прылеглых вуліц паўночна-заходняй часткі горада. Мае простыя карнізы, неглыбокія прастакутныя нішы. Вокны з паўцыркулярнымі аркавымі завяршэннямі змесцаваны высока. Квадратная зала ўсярэдзіне падзелены чатырма слупамі на дзевяць роўных частак, перакрытых зборамі.

Траецкая царква XIX стагоддзя, упрыгожаная высокай трох'яруснай званіцай (яркі помнік драўлянага дойлідства).

У 10 км ад Быхава ля вёскі Лудчыцы ёсць вышыня - месца жорсткіх баёў у 1944 годзе. На штабных картах яна была пазначана адзнакай 150,9. У 1984 годзе на гэтай вышыні адкрыты Мемарыял ваярскай славы.

У 10 кіламетрах ад Быхава знаходзіцца вёска Баркалабава, што ўвайшла ў гісторыю як месца стварэння культурнага помніка беларускай пісьмовасці пачала XVII стагоддзя - Баркулабаўскага летапісу. Храналагічна яна ахапляе перыяд з 1545 па 1608.