Гістарычны цэнтр Пінска

Культурны і гістарычны цэнтр Пінска - плошча Леніна - геаграфічна знаходзіцца на паўднёвай ускраіне горада, на беразе ракі Піны. Пінск лічыцца гістарычным і культурным цэнтрам Палесся. Архітэктурнымі помнікамі гістарычнага цэнтра горада з”яўляецца езуіцкі калегіум, ансамбль манастыра францысканцаў, Варварынская царква і будынак былога манастыра Бернардынаў і касцёл Карла Баромея, палац Бутрымовича, раскопкі старажытнага гарадзішча.

Пры развіцці горада ў XVII стагоддзі значнай рэканструкцыі падвяргаліся і іх гістарычныя цэнтры: засыналіся абарончыя равы, зносіліся абарончыя валы. Рэльеф мясцовасці змяняўся, прыстасоўваўся да новых умоў развіцця горада. На месцы равоў і валаў пракладаліся магістральныя вулічныя праезды, якія захоўвалі, як правіла, іх абрыс і месцазнаходжанне на мясцовасці. Пры правядзенні такой рэканструкцыі гістарычных цэнтраў старажытных гарадоў часта моцна змянялася старажытная планоўка гарадоў, змяняўся рэльеф мясцовасці, знішчаўся культурны пласт. Старажытнаму гістарычнаму цэнтру наносілася непапраўная шкода, практычна знішчаліся прыкметы яго гістарычнай планоўкі, размяшчэнне яе асобных элементаў, у тым ліку абарончых збудаванняў.

Гарадзішча старажытнага Пінска таксама вельмі моцна папакутавала падчас неаднаразовых рэканструкцый, закранулых і яго гістарычны цэнтр. Падчас будаўніцтва езуіцкага касцёла і калегіума ў XVIIст. былі знішчаны цэлыя кварталы ва ўсходняй частцы вакольнага горада. Такія ж моцныя змены ў старажытную планоўку былі занесены пры будаўніцтве цагляных гандлёвых шэрагаў і ратушы на ўчастку вакольнага горада, примыкавшем да паўночнай часткі дзяцінца. Пры пашырэнні і добраўпарадкаванні гарадскога рынка ў канцы 90-х гг. XIX у. і ў 20-х гг. нашага стагоддзя таксама былі нанесены сур”ёзныя пашкоджанні старажытнай планоўцы гістарычнага цэнтра.

Зусім іншае становішча склалася ў  другой палове XX ст., калі ў распараджэнне будаўнікоў паступіла магутная землеройная тэхніка. Архітэктары нізкай кваліфікацыі, якія звыкліся да працы на гарызантальных лістах ватмана, выкарыстоўваючы гэту тэхніку, сталі ператвараць у гарызантальную плоскасць цэлыя рэгіёны гістарычных цэнтраў старажытных гарадоў.
Сказанае ў поўнай меры ставіцца да старажытнага Пінска, захаванню яго гістарычнай планоўкі і рэльефу мясцовасці, рашэнню архітэктурна-планавальных задач падчас рэканструкцыі і забудовы яго гістарычнага цэнтра, узроўню кваліфікацыі і падрыхтоўкі ажыццяўлялых гэту рэканструкцыю архітэктараў. У пасляваенны перыяд у Пінску захоўвалася старажытная планоўка і забудова (прынамсі  канца XIX ст.). Цэнтр горада быў забудаваны адна- і двухпавярховымі будынкамі. Пры іх узвядзенні падмурак малаважна заглыбляўся ў культурны пласт і пашкоджваў толькі яго верхнія, познія пласты. На цэнтральным пляцы ўзвышаліся абнесеныя цаглянай сцяной манументальныя збудаванні кафедральнага сабора і езуіцкага калегіума, збудаваныя ў сярэдзіне XVIIст. Тутака ж размяшчаліся ў два шэрагу доўгія прысадзістыя цагляныя гандлёвыя шэрагі, паўднёвей якіх у былым абарончым рову, які адлучаў дзяцінец ад вакольнага горада, размяшчаўся гарадскі рынак. У яго паўночнай частцы быў пабудаваны крыты павільён і адкрытыя гандлёвыя шэрагі, а паўднёвей былі месцы для гандлю з вазоў. На прырэчнай частцы рынка вырабляўся гандаль з якія прыплылі лодак, што размяшчаліся ў некалькі шэрагаў.

Тэрыторыя рынка пашыралася  ў канцы XIX ст.  і ў 20-я гады нашага стагоддзя. Пры гэтым, натуральна, былі нанесены пашкоджанні культурнаму пласту, рэльефу мясцовасці, абрысам дзяцінца і прылеглых частак вакольнага горада. Тым не менш, у цэлым старажытны горад захоўваў абрысы старой гістарычнай планоўкі. Старажылы горада яшчэ памятаюць яго выбрукаваныя каменем вуліцы і пляц, гандлёвыя шэрагі і стары рынак, велічны будынак касцёла, фактычна які з”яўляўся цэнтрам архітэктурнай планавальнай структуры горада. Ва ўезду на пляц з боку Брэсцкай вуліцы з правага боку выразна праглядалася незразумелае ў той час рэзкае і значнае падвышэнне мясцовасці. У яго ніжняга схілу стаяла невялікая драўляная аднапавярховая хатка. Дах яго была на адным узроўні з асноўнай тэрыторыяй пл. Леніна. Такое ж узвышэнне праглядалася па ўсім усходнім боку вул. Горкага да поўдня ад вул. Брэсцкай у бок р. Піны аж да тэрыторыі судоремонтного заводу. Некалькі ніжэй прыкметнае ўзвышэнне праглядалася і з паўночнага боку пляца, на дварах і гародах паўночней існавалага шэрагу пабудоў з гэтага боку пляца. Гэтыя ўзвышэнні рэльефу добра спалучаліся найстаражытнымі з захаваных планаў і, несумнеўна, былі злучаны са старажытнай гістарычнай планоўкай, з”яўляліся сведчаннем і следствам яе фармавання і развіцці ў папярэднія стагоддзі.

Гістарычная планоўка гарадскога цэнтра і  рэльеф мясцовасці старажытнага Пінска працяглы час захоўвалі прыкметы рэштак абарончых збудаванняў і планавальнай структуры старажытнага горада. Становішча з іх захаванасцю рэзка змянілася і значна пагоршылася з пачаткам рэканструкцыі старажытнага гістарычнага цэнтра. У 1953 г. было падарвана будынак езуіцкага касцёла на пляцы, крыху пазней былі знесены гандлёвыя шэрагі, перанесены на новае месца гарадскі рынак. Зносілася адно- і двухпавярховая так званая ”малакаштоўная” забудова. На месцы яе пачыналася будаўніцтва шматпавярховых жылых хат. Нажаль, рэканструкцыя праводзілася без належнага ўліку гістарычна якая склалася планоўкі і клопаты пра захаванне рэльефу мясцовасці. Праўда, маскоўскімі архітэктарамі быў распрацаваны праект рэканструкцыі гістарычнага цэнтра старажытнага Пінска, апублікаваны пасля ў кнізе Ю.А.Егорава ”Горадабудаўніцтва Беларусі” ( М., 1954).Па гэтым праекце ўвесь старажытны цэнтр ператвараўся ў зялёную зону (скверы, паркі, пляц), а шматпавярховая забудова пачыналася па вонкавым абводзе вул. Горкага. Пры гэтым захоўваліся старажытная планоўка, рэльеф мясцовасці, культурны пласт і
фармавалася зялёная зона ў цэнтры горада. Несумнеўна, гэта быў праект, які заслугоўваў сур”ёзнай увагі і рэалізацыі.

Нажаль, мясцовае кіраўніцтва і архітэктурныя службы гарадскога і больш высокіх узроўняў пайшлі па іншым шляху. На тэрыторыю старажытнага гістарычнага цэнтра была вынесена шматпавярховая побытавая жыллёвая забудова масавай тыпавой архітэктуры. Пры яе ўзвядзенні кардынальнай выявай змянялася старажытная гістарычная планоўка цэнтрагорада. З выкарыстаннем магутнай будаўнічай тэхнікі выраблялася нівеліроўка рэльефу мясцовасці на буйных участках, знішчаўся культурны пласт у пляме пасадкі хат і пры пракладцы камунікацый. Вельмі недарэчнае рашэнне было прынята пры месцаванні гарадской хаты культуры, які перакрыў асноўную транспартную магістраль горада, па кірунку поўнач -  поўдзень - вуліца Першамайская. Пры нівеліроўцы пляца бульдозерамі быў выкрыты шырокі магільнік старажытных пахаванняў. Вылучэнне на плошчу забудовы з паўночнага боку павузіла пляц і ператварыла яе ў вузкі праезд. Гэта прымусіла пашыраць пляц у паўднёвым кірунку шляхам засыпання гарадскога рова, які выкарыстоўваўся раней пад рынкавы пляц. Увогуле, рэканструкцыя цэнтральнага пляца старажытнага Пінска прывяла да значнай змены старажытнай планоўкі гістарычнага цэнтра горада, што стварыла сур”ёзныя цяжкасці пры яе вывучэнні.