Дзейсны Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр – адзін з першых жаночых праваслаўных манастыроў Русі, заснаваны ў XII ст. вялебнай Еўфрасінняй Полацкай.
Нарадзілася Еўфрасіння ў сям”і князя Святаслава-Георгія і княгіні Сафіі, і далі ёй старадаўняе імя Прадслава. З ранніх гадоў у Прадславы выявілася любоў да кніжнага слова. У бацькавай хаце яна пазнаёмілася з кнігамі, адукацыю атрымала пры манастыры. Яна пазнаёмілася з творамі рымскіх і візантыйскіх багасловаў. Быўшы сталай, перакладала з грэцкага, ведала латынь, сама пісала арыгінальныя творы. Калі ёй выканалася 12 гадоў, бацькі падрыхтавалі пасаг і планавалі выдаць яе замуж. Але княжая дачка абрала іншы шлях – прысвяціць жыццё служэнню Богу. Яна прыходзіць у манастыр, дзе ігуменняй была яе цётка і берэ сабе імя Еўфрасінні Александрыйскай з Егіпту. «Жыццё» распавядае, што Еўфрасінні прысніўся сон, у якім анёл адвёў яе у сяло Сяльцо пад Полацкам, дзе на беразе ракі Палаты стаяла драўляная царква Спасу і каменны храм-магільны склеп полацкіх біскупаў. Анёл прамовіў: «Тут належыць быць табе».
У Сяльцы Еўфрасіння заснавала два манастыра – жаночы і мужчынскі. Пра мужчынскі манастыр амаль нічога невядома, а заснаваны ў XII ст. Спаса-Еўфрасіннеўскі праваслаўны жаночы манастыр і сення дзейнічае на старажытнай полацкай зямлі. Пры манастырах адкрываліся для дзяцей школы, дзе вучылі чытаць, пісаць, атрымлівалі веды па прыродазнаўстве, медыцыне, рыторыцы, там працавалі скрыпторыі – майстэрні па перапісванні кніг, ствараліся іканапісныя майстэрні.
Жамчужынай манастыра - Спаса-Еўфрасіннеўская царква з унікальнымі фрэскамі XII стагоддзя. Адной з самых каштоўных святынь манастыра з”яўляецца знакаміты Крыж Еўфрасінні Полацкай, створаны ў 1161 году майстрам-ювелірам Лазарам Богшай (крыж знік падчас вайны, цяпер у манастыры захоўвацца яго копія). Гэты крыж, а таксама мошчы святой заступніцы сталі прадметам глыбокай пашаны тысяч паломнікаў, якія штогод прыбываюць у Полацк. Цікаўна, што на сценах царквы захаваліся графіці XVII стагоддзя - тыпу «Тут быў Вася» (толькі на латыні) - і год 1617, 1632…
Па замове Еўфрасінні дойлід Іаан будуе пры манастыры царкву святога Спасу. Таленавіты дойлід узводзіць храм за 30 тыдняў. Пабудаваная за адзін будаўнічы сезон царква святога Спасу – вяршыня архітэктурнай думкі Полацку, стала яркім увасабленнем духоўнай спадчыны палачан, багацця беларускай нацыі. У XII ст. храм святога Спасу быў распісаны фрэскамі. Фарбамі расліннага паходжання мастакі малявалі па вільготнай тынкоўцы, пакінуўшы для нашчадкаў сваю праца на стагоддзі.
Побач з царквой Спасу ў 1893 – 1897 гг. быў збудаваны велізарны пяцікупальны храм – Крыжа-Узвіжанскі сабор. Праект храма быў зроблены віцебскім губернскім архітэктарам В. Коршыкавым у псеўдавізантыйскім стылі. Поўная назва гэтага храма прысвечана Узвядзенню сумленнага і жыватворчага Крыжа Гасподня і адзначаецца як праваслаўнае свята 14(27) верасня. Справа ад царквы Спасу знаходзіцца «цёплая» царква. Яе пабудавалі ў 1847 г. і назвалі Еўфрасіннеўскай. У вайну яна таксама была разбурана, але адноўлена і зараз тут знаходзіцца манастырская трапезная.
Унікальным творам прыкладнага мастацтва гэтага часу з”яўляецца крыж Еўфрасінні Полацкай. Крыж лічыцца найважным знакам хрысціянства, які выяўляе вышэйшыя сакральныя каштоўнасці: узыходжанне духу, імкненне да Бога, вечнасці, з”яўляецца мадэллю быцця і чалавека ў ім. Па замове Еўфрасінні ў 1161 г. Лазар Богша стварыў Крыж-каўчэг для захоўвання дасланых з Царграда і Іерусаліма хрысціянскіх рэліквій. Майстар зрабіў напрастольны крыж шасціканцовым. Яго форма сімвалізуе Сусвет, створаны Богам за шэсць дзён. Асновай крыжа было кіпарысавае дрэва, з якога рабілі асоба каштоўныя культавыя прадметы. Рэліквія мае памеры 51,8 гл у вышыню, даўжыня верхняга ашэстка – 14, ніжняй – 21, таўшчыня – 2,5 гл, зверху і знізу дрэва зачынялі 21 залатая пласціна з каштоўнымі камянямі, арнаментамі і 20-ю эмалевымі пласцінкамі-абліччамі святых. На верхніх канцах Крыжа майстар змясціў пасавыя малюнкі Хрыста, Багародзіцы, Іаана Папярэдніка. У сярэдзіне Крыжа ў пяці падпісных квадратных гнёздах знаходзіліся хрысціянскія рэліквіі: кавалачкі Крыжа Гасподняга з кроплямі Крыві Ісуса, кавалачак каменя ад Труны Багародзіцы, часцінкі мошчаў святых Стэфана і Пантэлеймона і кроў святога Дзімітрыя. Па баках Крыж абкладзены 20 срэбнымі з пазалотай пласцінамі, па перыметры пярэдняга боку Крыжа – абвод жэмчугам. Найкаштоўнейшымі з пакладзеных у гнёзды хрысціянскіх рэліквій з”яўляюцца часцінкі Святога Дрэва – Крыжа, на якім быў раскрыжаваны Хрыстос. Па тэхніцы выканання Крыж з”яўляецца шэдэўрам сусветнага значэння, адным з нешматлікіх датаваных помнікаў прыкладнага мастацтва XII у.
Гэты цуд майстэрства і прыгажосці стаў знакам Чароўнага заступніцтва над Беларусью, знакам высокай духоўнасці Полацкай зямлі. Гісторыя Крыжа ў XX ст. напоўнена дэтэктыўным утрыманнем. У 1921 г. Крыж рэквізавала савецкая ўлада, нейкі час ён знаходзіўся ў мінскім музеі, але ўжо ў 1929 г. яго перавезлі ў Магілёў. 21 лістапада 1929 г. быў складзены акт перадачы тварэння Лазара Бошы з музея Мінска ў музей Магілёва. У Магілёве святыню змясцілі ў музейную экспазіцыю, але наведвальнікі маліліся поруч Крыжа. Па гэтым чынніку ён быў перададзены ў былы зямельны банк. Па афіцыйнай версіі, менавіта адгэтуль ён і быў выкрадзены гітлераўскімі захопнікамі ў 1941 г. Ёсць і іншыя версіі. Быццам бы Крыж патрапіў на ўсход і што яго прадалі пасля вайны на аўкцыёне за акіян. Не адзін раз вяліся пошукі гэтага Крыжа, шукалі ў Еўропе, Амерыцы, у калекцыях Моргана і Ракфелера, да пошуку былі падлучаны дыпламатычныя службы, вядомыя беларускія навукоўцы, адмыслоўцы Інтэрпола. Але Крыж пакуль не знойдзены.
Але ў нашы дні здарыўся цуд. 8 жніўня 1997 г. мастак з Брэста Мікалай Пятровіч Кузміч завяршыў пяцігадовую працу – стварыў нанова па выяве і падабенству Крыж Еўфрасінні Полацкай. Ён адрадзіў згубленую славянамі яшчэ ў ХIV стагоддзі тэхніку перагародчатай эмалі. 24 жніўня 1997 г. на цырымоніі ў кафедральным саборы Брэста майстар перадаў сакральную святыню Беларускай Праваслаўнай Царкве.
Манастыр, заснаваны Еўфрасінняй у XII ст., як і сам Полацак, перажыў шмат бед і ліхалеццяў. У 1563 г. у Лівонскую вайну, калі горад быў захоплены войскамі маскоўскага цара Івана Грознага, манастыр спусцеў. Неўзабаве, у 1579 г. каралём Рэчы паспалітай Стэфанам Баторыем манастыр быў перададзены езуітам, а ў 1654 г. ізноў горад заняты рускімі войскамі падчас руска-польскай вайны. Да 1832 г. манастыр прыналежаў каталіцкаму ордэну піараў, потым яго перадалі праваслаўным. Адноўленую ў 1840 г. святыню па чынніку яе старажытнасці прылічылі да першакласных манастыроў. Пры манастыры была створана епархіяльная жаночая вучэльня, для якога быў пабудаваны трохпавярховы корпус. Шматлікія выпускніцы вучэльні сталі народнымі настаўнікамі, гувернанткамі. Вучэльня была зачынена савецкімі ўладамі, з 1921 г. там змесцаваўся лясны тэхнікум. Новыя выпрабаванні выпалі на долю манастыра ў першую сусветную вайну і пасля кастрычніцкага перавароту 1917 г. У 1920 г. манастыр ужо выглядаў запусцелым, а галоўныя каштоўнасці і рэліквіі былі вывезены ў Растоў Вялікі Яраслаўскай вобласці яшчэ ў 1915 г.
У 1960 г. манастыр ізноў быў зачынены. Прайшло больш трыццаці гадоў, і толькі ў 1992 г. ён ізноў прыняў манашак, якія вярнуліся, галоўным чынам, з Жыровіч Гродзенскай вобласці, куды іх сілком вывезлі ў 1960 г. У красавіку 1989 г. адбылося пераасвянчэнне мошчаў вялебнай Еўфрасінні Полацкай. У манастыры сёння каля 70 насельніц, уключаючы паслушніц, якія яшчэ не прынялі пострыг, але гатовыя прысвяціць сваё жыццё нялёгкаму служэнню Богу.
